Մենդելի 2-րդ օրենքը
Category Archives: Կենսաբանություն 9
Գենետիկայի հիմնական հասկացությունները, ժառանգականություն և փոփոխականություն։ Մենդելի 1-ին օրենք, գենոտիպ և ֆենոտիպ
Մենդելի 1-ին օրենք
Ֆենոտիպ
Էուկարիոտ՝ բուսական և կենդանական բջիջների կառուցվածքը։ Օրգանոիդները, դրանց կառուցվածքը և ֆունկցիան
Բջջի բաժանումը՝ միթոզ։ Քրոմոսոմի կառուցվածքը
Միտոզի փուլերը
Միտոզը կազմված է չորս հիմնական փուլերից՝ Պրոֆազ, Մետաֆազ, Անաֆազ, Տելոֆազ։
- Պրոֆազ
- Այստեղ քրոմոսոմները սկսում են խտանալ, իսկ բջիջի կորիզը վերանում է: Միտոզի այս փուլում բջիջը սկսում է քանդել ցողունային բջիջի որոշ կառուցվածքներ ՝ մյուսները կառուցելու համար: Այս եղանակով հնարավոր է պատրաստել համապատասխան փուլ, որպեսզի քրոմոսոմները բաժանվեն: Քանի որ քրոմոսոմները խտանում են, դրանք հետագայում կարող են ավելի հեշտությամբ բաժանվել և առանձնանալ: Միտոտիկ իլիկն(միկրո խողովակներից պատրաստված կառույց) սկսում է ձևավորվել: Դրանք ուժեղ մանրաթելեր են, որոնք մաս են կազմում այն բանի, որը դառնում է բջիջի կմախք: Միտոտիկ իլիկի հիմնական գործառույթն է կազմակերպել բոլոր քրոմոսոմները և միտոզի ժամանակ դրանք տեղափոխել իրենց դիրքը: Այս իլիկն աճում է ցենտրոզոմների միջև:
- Մետաֆազ
- Մետաֆազը միտոզի այն հատվածն է, որտեղ քրոմոսոմներն արդեն զբաղվում են մետաֆազային ափսեի վրա միմյանց հավասարեցման գործով: Այստեղ նրանք լարվածության մեջ են միտոտիկ իլիկից: Յուրաքանչյուր քրոմոսոմի երկու քույր քրոմատիդները գրավում են այս միկրոխողովակները հակառակ բևեռներից: Այս մետաֆազում իլիկը պատասխանատու է բոլոր շղթայական քրոմոսոմները գրավելու համար:
- Հաջորդ փուլին անցնելուց առաջ բջիջները ստուգում են, որ բոլոր քրոմոսոմները գտնվում են մետաֆազի ափսեի մեջ, իսկ իրենց կինետոխորները ՝ միկրոտնաշարերին ճիշտ կցված: Հենց այստեղ է պատահում այս անցակետը, որն ապահովում է, որ ամեն ինչ ճիշտ է ընթանում: Եթե քրոմոսոմը ճիշտ չի դասավորված, բջիջը դադարում է բաժանել մինչև այս խնդիրը լուծվի:
- Անաֆազ
- Այս փուլում քրոմատները բաժանվում են միմյանցից և ձգվում են դեպի բջիջի հակառակ բևեռները: Արդեն քրոմոսոմներին կցված միկրոտրախուլները մղում են պտույտի բևեռները հակառակ ուղղությամբ: Մյուս կողմից, միկրոտրամպուլները, որոնք տեղակայված են կինետոխորում, քրոմոսոմները ձգում են դեպի բևեռները: Քրոմատիդները միասին պահելու եղանակը մի տեսակ սպիտակուցային սոսինձ է: Այս կարգավորումը բաղկացած է սպիտակուցներից և անաֆազի ընթացքում այն ի վերջո կվերանա, որպեսզի քրոմատները բաժանվեն: Այժմ յուրաքանչյուրն իր քրոմոսոմն է: Յուրաքանչյուր զույգի քրոմոսոմները քաշվում են դեպի բջիջի հակառակ ծայրերը: Մանրադիտակները, որոնք կցված չեն քրոմոսոմներին, երկարաձգվում են, որպեսզի կարողանան մղել և առանձնացնել բևեռները ՝ բջիջը երկարացնելով:
- Այս բոլոր գործընթացները պայմանավորված են շարժիչային սպիտակուցներով: Դրանք մոլեկուլային մեքենաներ են, որոնք կարող են քայլել միկրոխողովակների շղթաներով:
- Տելոֆազ
- Սա միտոզի վերջին փուլն է, և այստեղ իլիկն անհետանում է, և քրոմոսոմների յուրաքանչյուր խմբի շուրջ կարող է ձևավորվել միջուկային թաղանթ: Քրոմոսոմները հակված են ապակողմնորոշվելու, և երկու դուստրերն արդեն կազմավորված են:
Փաստորեն, միտոզը բաժանման այնպիսի եղանակ է, որի արդյունքում գենետիկական տեղեկատվությունը հավասարաչափ բաշխվում է դուստր բջիջների միջև։ Սա ապահովում է բջջից բջիջ, սերնդից սերունդ ժառանգական տեղեկատվության պայուն փոխանցումը։ Դրանում է միտոզի կենսաբանական նշանակությունը։
Նախակորիզավորներ։ Կառուցվածքը և առանձնահատկությունները
Քաղցկեղ
Քաղցկեղը հիվանդությունների խումբ է, որի հիմքում բջջի չկանոնակարգված բազմացումն է և դեպի այլ օրգաններ տարածվելու պոտենցիալ ունակությունը։ Ի հակադրություն քաղցկեղի՝ բարորակ ուռուցքների մեծամասնությունը չի տարածվում օրգանիզմի այլ մասեր։
Քաղցկեղի առաջացման սկզբնական փուլերում ախտանիշներ չկան։ Նշաններն ու ախտանիշները հայտնվում են, երբ ուռուցքը մեծանում և/կամ խոցոտվում է։ Դրանք կախված են քաղցկեղի տեսակից և տեղակայումից։ Շատերն առաջանում են նաև այլ հիվանդությունների դեպքում։ Քաղցկեղին յուրահատուկ ախտանիշները քիչ են։ Քաղցկեղը «մեծ նմանակող» է, քանի որ կարող է կրկնել այլ հիվանդությունների ախտանիշները։ Քաղցկեղ ունեցող շատ մարդիկ նախ բուժում են ստացել այլ հիվանդության համար, որը կարող էր իրենց ախտանիշների պատճառ հանդիսանալ։
Ախտանիշներ
Տեղային ախտանիշներ
Տեղային ախտանիշները կարող են պայմանավորված լինել ուռուցքի զանգվածով և խոցոտման առկայությամբ։ Օրինակ` թոքի քաղցկեղի դեպքում ուռուցքը կարող է ճնշել բրոնխը առաջացնելով հազ և թոքաբորբ։ Կերակրափողի քաղցկեղը կարող է նեղացնել դրա լուսանցքը և կուլ տալը դարձնել դժվար ու ցավոտ։ Հաստ աղու քաղցկեղը կարող է առաջացնել աղու լուսանցքի նեղացում կամ խցանում, որը կբերի աղիքի ֆունկցիաների խանգարման։ Կրծքագեղձի և ամորձիների քաղցկեղը կարող է առաջացնել տեսանելի կույտ մաշկի տակ։ Խոցոտման հետևանքով կարող է առաջանալ արյունահոսություն, որը եթե լինի թոքերում կառաջանա արյունախառն հազ։ Աղիներում տեղակայվելու դեպքում արյունահոսության հետևանքով կառաջանա սակավարյունություն, միզապարկի դեպքում՝ արյունամիզություն, արգանդի դեպքում՝ հեշտոցային արյունահոսություն։ Տեղային ցավը առաջանում է հիվանդության առավել ուշ փուլերում։ Քաղցկեղի որոշ տեսակներ կարող են հանգեցնել հեղուկի կուտակման կրծքավանդակի կամ որովայնի խոռոչում։
Համակարգային ախտանիշներ
Համակարգային ախտանիշները անմիջականորեն պայմանավորված չեն ուռուցքով և մետաստազներով։ Դրանք կարող են ներառել անհայտ պատճառով քաշի կորուստ, տենդ, ճարպակալում, մաշկային փոփոխություններ։ Հոջկինի լիմֆոման, սպիտակարյունությունները և լյարդի կամ երիկամի քաղցկեղները կարող են ուղեկցվել կայուն տենդով։
Որոշ քաղցկեղներ կարղ են հարուցել սպեցիֆիկ համակարգային ախտանիշներ, որոնք ստացել են «պարանեոպլաստիկ համախտանիշ» անվանումը։ Օրինակ՝ միասթենիա գրավիսի առաջացումը թիմոմայի դեպքում։
Վարակման աղբյուրները
Ծխախոտի օգտագործումը քաղցկեղից մահացության 22 %-ի պատճառն է։ Եվս 10 % մահացության պատճառն է ճարպակալումը, ոչ ռացիոնալ սննդակարգը, ցածր ֆիզիկական ակտիվությունը, ալկոհոլի չարաշահումը։ Այլ գործոններից են՝ ինֆեկցիաները, իոնիզացնող ճառագայթումը և միջավայրի աղտոտվածությունը։ Արդի աշխարհում քաղցկեղի 15 %-ի պատճառը այնպիսի կենսաբանական ախտածիններն են, ինչպիսիք են՝ հելիկոբակտեր պիլորին, հեպատիտ B-ն, հեպատիտ-C-ն, մարդու պապիլոմա վիրուսը, Էպշտեյն-Բարր վիրուսը, մարդու իմունային անբավարարության վիրուսը։
Քաղցկեղով կարող են տառապել անգամ չծխող, նորմալ քաշ ունեցող, ալկոհոլը չչարաշահող, մրգեր ու բանաջարեղեն օգտագործող, քաղցկեղածին ինֆեկցաների դեմ պատվաստված մարդիկ։
Բուժման մեթոդները
Գոյություն ունեն քաղցկեղի բուժման բազմաթիվ տարբերակներ։ Դրանցից առաջնայիններն են վիրահատությունը, քիմիաթերապիան, ճառագայթային թերապիան, հորմոնալ թերապիան, թիրախային թերապիան և ամոքիչ խնամքը։ Բուժման տեսակի ընտրությունը կախված է քաղցկեղի տեսակից, տեղակայումից և ստադիայից, ինչպես նաև պացիենտի ընդհանուր վիճակից և նախընտրությունից։
Քիմիաթերապիա
Քիմիոթերապիան քաղցկեղի բուժման տեսակ է՝ ցիտոտոքսիկ դեղամիջոցներով։ Այն ներառում է դեղանյութերի տարբեր տեսակներ, որոնցից են ալկիլացնող ագենտներն ու հակամետաբոլիտները։ Դասական քիմիոթերապևտիկ միջոցները սպանում են արագ բազմացող բջիջները, ինչը հատկանշական է քաղցկեղային բջիջներին։
Թիրախային թերապիան քիմիաթերապիայի տեսակ է, որի թիրախն են այն մոլեկուլները, որոնցով քաղցկեղային բջիջները տարբերվում են նորմալ բջիջներից։
Թիրախային թերապիայի առաջին դեղերը պաշարում էին էստրոգենային ընկալիչները՝ կանխարգելելով կրծքագեղձի քաղցկեղի աճը։ Այլ օրինակ en BCR-ABL-ի պաշարիչները, որոնք օգտագործվում են քրոնիկ միելոիդային լեյկեմիայի բուժման համար: Ներկայումս թիրախային թերապիա գոյություն ունի քաղցկեղի առավել տարածված տեսակներից շատերի համար։ Օրինակ՝ միզապարկի, կրծքագեղձի, հաստ աղու և ուղիղ աղու, երիկամի, լյարդի, թոքերի, ենթաստամոքսային գեղձի, շագանակագեղձի, մաշկի, վահանագեղձի քաղցկեղի, լեյկեմիայի և լիմֆոմայի համար։
Քիմիոթերապիայի արդյունավետությունը կախված է քաղցկեղի տեսակից և ստադիայից։ Վիրահատական բուժման հետ համատեղ, քիմիոթերապիան արդյունավետ է կրծքագեղձի, հաստ աղու և ուղիղ աղու, ենթաստամոքսային գեղձի, ամորձու, ձվարանի, թոքի քաղցկեղի և օստեոգեն սարկոմայի համար։ Քիմիոթերապիան քաղցկեղի մի շարք տեսակների համար (օրինակ՝ լեյկեմիաներ) վերջնական բուժման եղանակ է։ Հիմնականում ոչ էֆեկտիվ է գլխուղեղի ուռուցքների համար և անօգուտ է մաշկի ոչ-մելանոմային քաղցկեղների համար։ Քիմիոթերապիայի արդյունավետությունը երբեմն սահմանփակվում է մարմնի այլ հյուսվածքների վրա թունավոր ազդեցությամբ։ Եթե անգամ քիմիոթերապևտիկ պրեպարատը չի կարող հասցնել վերջնական բուժման, այն կարող է օգտակար լինել ցավային ախտանիշները թեթևացնելու կամ վիրահատության չենթակա ուռուցքի չափերը փոքրացնելու համար այն հույսով, որ դրանից հետո վիրահատությունը հնարավոր կդառնա։
Ճառագայթային թերապիա
Ճառագայթային թերապիան օգտագործում է իոնիզացնող ճառագաթները քաղցկեղի բուժման կամ ախտանիշների նվազեցման համար։ Հիմքում ընկած է քաղցկեղածին բջիջների ԴՆԹ-ն վնասելու միջոցով դրանց սպանելը։ Քանի որ ճառագայթները մինչև ուռուցքին հասնելը պետք է անցնեն մաշկով և այլ օրգաններով, դրանք ուղղվում են տարբեր անկյունների տակ այնպես, որ դրանց հատման կետը համընկնի ուռուցքի հետ՝ այդպիսով ապահովելով մաքսիմալ մեծ դոզա ուռուցքի համար, սակայն պաշտպանելով մաշկն ու օրգանները ճառագայթային վնասումից։ Քիմիոթերապիայի հետ համակցելիս քաղցկեղային հյուսվածքը փոխում է զգայունությունը ճառագայթային թերապիայի հանդեպ։
Ճառագայթային թերապիան օգտագործվում է քաղցկեղի դեպքերի գրեթե կեսի համար։ Այն կիրառում է ցածր ինտենսիվության ռենտգեն ճառագայթ մաշկային քաղցկեղի բուժման համար և բարձր ինտենսիվության ռենտգեն ճառագայթ՝ այլ օրգանների քաղցկեղների բուժման համար։ Ճառագայթումը հիմանակնում կիրառվում է վիրահատական բուժման և/կամ քիմիոթերապիայի հետ համատեղ։ Քաղցկեղի որոշ տեսակների համար այն կարող է օգտագործվել միայնակ։ Ոսկրային ցավոտ մետաստազների դեպքում ճառագայթային թերապիան օգնում է պացիենտների 70%-ին։
Վիրահատական բուժում
Վիրահատությունը բուժման առաջնային եղանակ է մեկուսացված, «ամուր» ուռուցքների համար, սակայն կարող է նաև կիրառվել որպես ամոքիչ և հիվանդի կյանքը երկարաձգող բուժում։ Այն խիստ կարևոր նշանակություն ունի ուռուցքի տարբերակիչ ախտորոշման և ստադիայի որոշման համար, քանի որ դրանք արվում են բիոպսիայի միջոցով։ Մեկուսացված քաղցկեղի դեպքում վիրահատության միջոցով հնարավոր է հեռացնել ամբողջ ուռուցքային զանգվածն ու եթե անհրաժեշտ է նաև շրջակա ավշային հանգույցները։ Քաղցկեղի որոշ տեսակներ «արմատախիլ» անելու համար սա պարտադիր է։
Ամոքիչ խնամք
Ամոքիչ բուժման նպատակը հիվանդի ինքնազգացողությունը լավացնելն է։ Այն կարող է համատեղվել քաղցկեղի արմատական բուժման պրոցեսի հետ։ Ամոքիչ խնամքը ներառում է հիվանդի ֆիզիկական, էմոցիոնալ, հոգեկան և սոցիալական դիսթրեսի դեմ պայքարը։ Ի տարբերություն քաղցկեղի բուժման, որի նպատակն է «արմատախիլ անել» քաղցկեղը, պալիատիվ բուժման նպատակը հիվանդի կյանքի որակի բարձրացումն է։
Սովորաբար ցանկացած փուլի քաղցկեղով տառապող մարդիկ բուժման ամբողջ ընթացքում ստանում են որոշակի պալիատիվ խնամք։ Որոշ դեպքերում բժիշկները խորհուրդ են տալիս ենթարկվել միայն պալիատիվ բուժման։ Ամոքիչ բուժման ենթակա են․
- Սեփական անձի խնամքի հնարավորությունների սահմանափակում ունեցող հիվանդները
- Բուժման արդյուքում դեպի բարելավում չգնացող հիվանդները
- Չեն հանդիսանում որևէ կլինիկական փորձարկման ենթարկվող
- Չկան հավաստի տվյալներ բուժման արդյունավետության մասին
Պալիատիվ խնամքը կարող է կազմակերպվել հոսպիսներում, ինչը ցուցված է արդեն կյանքի ավարտին մոտ գտնվող հիվանդների համար։ Պալիատիվ և հոսպիսային խնամքները նախատեսված են հիվանդի կարիքները հոգալու և հարմարավետությունն ապահովելու համար։ Ի տարբերություն հոսպիսային խնամքի, պալիատիվ խնամքը չի ենթադրում բուժման դադարեցում։
Մի շարք ուղեցույցներ խորհուրդ են տալիս սկսել հիվանդի պալիատիվ խնամքը, որբ հիվանդի մոտ առաջանում են սթրեսային ախտանիշներ և հիվանդության հաղթահարման դժվարություններ։ Մետաստազներ ունեցող մարդկանց պալիատիվ խնամքն սկսվում է անմիջապես։ Ամոքիչ խնամքը ցուցված է այն պացիենտներին, որոնց մնացել է 12 ամսից քիչ կյանք անգամ ագրեսիվ թերապիայից հետո։
Իմունաթերապիա
Բուժման մի շարք ծրագրեր օգտագործում են իմունաթերապիան՝ խթանելով կամ օգնելով իմունային համակարգին պայքարել քաղցկեցի դեմ։ Այս մեթոդն օգտագործվում է 1997 թվականից։ Իմունաթերապիայի միջոցներն են հակամարմինները, «ստուգման կետերի» թերապիան և ընկալունակ բջիջների փոխադրումը։
Լազերային թերապիա
Լազերային թերապիան օգտագործում է բարձր ինտենսիվության լուսային ճառագայթները՝ քայքայելու համար ուռուցքները և նախաքաղցկեղային գոյացությունները։ Լազերային ճառագայթները հիմնականում օգտագործվում են մարմնի մակերեսին գտնվող քաղցկեղի բուժման համար։ Այն կարող է օգտագործվել մաշկի բազալ բջջային քաղցկեղի և արգանդի վզիկի, առնանդամի, հեշտոցի վաղ ստադիայում գտնվող քաղցկեղների, ինչպես նաև թոքերի խոշոր-բջջային քաղցկեղի բուժման համար։ Այն սովորաբար զուգակցվում է բուժման մյուս մեթոդների հետ։ Լազեր-ասոցացված ինտերստիցիալ թերմոթերապիան, կամ ինտերստիցիալ լազերային ֆոտոկոագուլյացիան օգտագործվում է քաղցկեղի որոշ տեսակներ բարձր ջերմության ազդեցությամբ բուժելու համար։ Լազերն ավելի ճշգրիտ է և ավելի քիչ վնաս, ցավ, արյունահոսություն և սպիներ է առաջացնում, քան վիրահատությունը։ Թերություններից է այն, որ բժիշկները պետք է հատուկ մասնագիտացում անցնեն և լազերային բուժումն ավելի թանկ արժե, քան վիրաբուժական միջամտությունը։
Այլընտրանքային բժշկություն
Քաղցկեղի բուժման ալտերնատիվ եղանակները ընդգրկում են բուժման մեթոդների մեծ խումբ, որոնք չեն մտնում ապացուցողական բժշկության մեջ։ Ավանդական բժշկությունը օգտվում է ապացուցողական բժշկության մեթողներից և նյութերից, սակայն ալտերնատիվ բժշկությունը օգտվում է միայն սեփական մեթոդներից։ Ավանդական և ալտերնատիվ բժշկության մեթոդներն ու արդյունավետությունը ապացուցված չեն գիտական հետազոտություններով։ Մի շարք այլընտրանքային մեթոդներ հետազոտվել են, և ապացուցվել է դրանց անարդյունավետությունը քաղցկեղի բուժման համար, սակայն դրանք շարունակում են գովազդվել և վաճառվել։ Քաղցկեղի հետազոտող Էնդրյու Ջ. Վիքերսը ասել է.««Չապացուցված» պիտակը այլևս տեղին չէ, ժամանակն է հաստատել, որ շատ այլընտրանքային միջոցների արդյունավետությունը հերքված է»։
Սպիտակուցների սինթեզ՝ տրանսկրիպցիա և տրանսլյացիա
Նուկլեինաթթուների սինթեզ։ Սպիտակուցի սինթեզի համար անհրաժեշտ է դրա առաջնային կառուցվածքի մասին տեղեկատվությունը կորիզից տեղափոխել դեպի ցիտոպլազմ, որտեղ գտնվում են ռիբոսոմները։ Դրա համար ԴՆԹ-ի շղթաներից մեկի վրա սինթեզվում է տ-ՌՆԹ-ն, որի նուկլեոիդային հաջորդականությունը ճշգրտորեն համապատասխանում է ԴՆԹ-ի երկու շղթաներից մեկի նուկլեոիդային հաջորդականությանը։ Այս գործընթացը կոչվում է տրանսկրիպցիա։ Դրա արդյունքում ԴՆԹ-ում նուկլեոիդային հաջորդականության լեզվով գաղտնագրված տեղեկատվությունը նույն հերթականությամբ արտագրվում է տ-ՌՆԹ-ի վրա։ Վերջինս այնուհետև անցնում է դեպի ռիբոսոմներ։ Ռիբոսոմները բջջի այն օրգանոիդներն են, որտեղ իրականացվում է սպիտակուցների կենսասինթեզը։
Սպիտակուցի կենսասինթեզը։ Ռիբոսոմներում տ-ՌՆԹ-ի վրա փ-ՌՆԹ-ի միջոցով տեղափոխվում են համապատասխան ամինաթթուները, և սկսվում է պոլիպեպտիդային շղթայի սինթեզը։ Այս գործընթացը կոչվում է տրանսլյացիա։ Ի-ՌՆԹ-ի վրայով ռիբոսոմն անցնում է ոչ թե սահուն, այլ ընդհատ <<քայլերով>>՝ նուկլեոիդների եռյակից եռյակ։ Ռիբոսոմի ֆունկցիոնալ կենտրոնում ամինաթթուների միջև առաջանում է պեպտիդային կապ, և ամինաթթուները միանում են իրար։ Ի-ՌՆԹ-ի երկայնքով ռիբոսոմի շարժմանը զուգնըթաց ձևավորվում է սպիտակուցի պոլիպեպտիդային շղթան։ Սինթեզի ավարտից հետո այդ շղթան անջատվում է ի-ՌՆԹ-ից։ Վերջինս կարող է հետո բազմիցս օգտագործվել տվյալ սպիտակուցի սինթեզի համար։
Սպիտակուցի կենսասինթեզի գործընթացը կարելի է անվանել մատրիցային, քանի որ սինթեզված մոլեկուլն իրենից ներկայացնում է մատրիցայի պատճենը։ Բջջում մատրիցայի դերը կատարում են նուկլեինաթթուների մոլեկուլները, իսկ տ-ՌՆԹ-ն՝ սպիտակուցի սինթեզի համար։ Մոմերները՝ նուկլեոիդները կամ ամինաթթուները, որոնցից սինթեզվում է պոլիմերը, համապատասխան մատրիցայի վրա դասավորվում և ֆիքսվում են խիստ որոշակի կարգով։
Ցիտոպլազմա, բջջի հիմնական օրգանոիդները, 2,3
Ցիտոպլազմա, բջջի հիմնական օրգանոիդները
Ցիտոպլազմը բջջի հիմնական բաղադրամասն է և նրա հեղուկ ներքին միջավայրը։ Ցիտոպլազմը անօրգանական աղերի և տարբեր օրգանական նյութերի ջրային լուծույթ է։ Նրանում գերակշռում են սպիտակուցները։ Ցիտոպլազմում կարող են կուտակվել տարբեր նյութեր, օրինակ ՝ գունակներ, սպիտակուցային մասնիկներ։ Դրանք կոչվում են ներառուկներ։ Որոշ բջջիջների ցիտոպլազմային բնորոշ են սպիտակուցային թելիկների, խրձերի և միկրոխողովակների առկայությունը, որոնք կազմվավորում են բջջակմախքը։ Ցիտոպլազման անգույն, լույսի ճառագայթները ուժեղ բեկող սպիտակուցների և այլ օրգանական նյութերի կոլոիդային լուծույթ է և իր խտությամբ հիշեցնում է թանձր հեղուկ։ Կազմված է մեմբրաններից և օրգանոիդներից, որոնց միջակա տարածությունը լցված է ցիտոպլազմայի մատրիքսով՝ հիալոպլազմայով։ Վերջինս որոշակի պայմաններում կարող է փոխակերպվել ավելի պինդ, կարծր վիճակի՝ հել, և նորից վերափոխվել հեղուկի՝ զոլ։
Բջջի հիմնական օրգանոիդները
Օրգանոիդներ կամ օրգանելներ կոչվում են ցիտոպլիզային մասնագիտացված մասերը, որոնք ունեն որոշակի կառուցվածք և կատարում են բջջի այս կամ այն գործառնությունը։ Էլեկտրոնային մանրադիտակի օգնությամբ պարզվել են օրգանոիդների կառուցվածքի բոլոր մանրամասները։
Էուկարիոտիկ բջջի օրգանոիդներից է էնդոպլազմային ցանցը: Այն թաղանդների մի բարդ համակարգ է և կառուցված է բազմաթիվ ծուղակներից և խոռոչներից: Էնդոպլազմային ցանցի ծավալը կազմում է բջջի ընդհանուր ծավալի 30-50%-ը: Տարբերվում են էնդոպլազմային ցանցի երկու տեսակ՝ հատիկավոր և հարթ կամ ողորկ: Հատիկավորի հիմնական ֆունկցիան լիպիդների և ածխաջրերի սինթեզն է, ինչպես նաև օտարածին նյութերի օքսիդացումը: Այդ ցանցով հարուստ են հատկապես ճարպագեղձերի, լյարդի, ինչպես նաև բույսերի սերմերի բջիջները: Ողորկ թաղանթների վրա դասավորված են ռիբոսոմներ, որոնք էլ նրանց խորդուբորդ տեսք են տալիս: Էնդոպլամային ցանցն իր խողովակների միջոցով իրականացնում է նաև նյութերի տեղափոխությունը բջջի ներսում՝ դրանց հասցնելով տարբեր օրգանոիդներ:
Նուկլեինաթթուներ։ Դրանց ֆունկցիաները։ Գենետիկական ծածկագիր
- Ի՞նչ են նուկլեինաթթուները։
- Նուկլեինաթթուները պոլիմերներ են, որոնց մոնոմերները կոչվում են նուկլեոիդներ։
- Ի՞նչ նուկլեինաթթուներ կան բջջում։
- Բջջում կան երկու տեսակի նուկլեինաթթուներ՝ դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթու(ԴՆԹ) և ռիբոնուկլեինաթթթու(ՌՆԹ)։
- Ինչի՞ց են կառուցված նուկլեինաթթուները։
- Նուկլեոտիդը միացություն է՝ կազմված երեք նյութից՝ ազոտական որոշակի տեսակի հիմքից, ածխաջրից և ֆոսֆորական թթվից։
- Ինչո՞վ են պայմանավորված ԴՆԹ և ՌՆԹ անվանումները։
- ԴՆԹ-ի անվանումը ածխաջրի պարունակությունից է առաջացել, իսկ ՌՆԹ-ի նուկլեոտիդներում ածխաջուրը ոչ թե դեզոքսիռիբոզն է,այլ ռիբոզը։ Այստեղից էլ առաջանում է ՌՆԹ-ի անվանումը։
- Բնութագրե՛ք ԴՆԹ-ի կառուցվածքը։
- ԴՆԹ-ի երկու շղթաների միացման մեջ կարևոր օրինաչափություն կա․ մի շղթայի նուկլեոտիդի դիմաց մյուս շղթայում հայտնվում է խիստ որոշակի նուկլեոտիդ։ Այս զուգակիցներից յուրաքանչյուրում զույգ նուկլեոտիդները կարծես իրար լրացնում են։
- Բջջում ՌՆԹ-ների ի՞նչ տեսակներ գիտեք։
- Բջջում կա ՌՆԹ-ների մի քանի տեսակներ, որոնց ֆունկցիան սպիտակուցի սինթեզին մասնակցությունն է։ Դրանք են՝ փոխադրող ՌՆԹ-ները, որոնք չափերով ամենափոքրն են և իրենց են կապում ամինաթթուները և փոխադրում սպիտակուցի սինթեզի վայրը։ Մյուսը տեղեկատվական ՌՆԹ-ներն են։ Դրանք ԴՆԹ-ից սպիտակուցի կառուցվածքի մասին տեղեկատվությունը փոխադրում են սպիտակուցի սինթեզի վայրը։ Վերջապես, ռիբոսոմային ՌՆԹ-ներն ունեն ամենամեծ մոլեկուլները և սպիտակուցների հետ միասին ձևավորում են ռիբոսոմներ։
- Որո՞նք են նուկլեաթթուների ֆունկցիաները։
- Նուկլեինաթթուների հիմնական ֆունկցիան սպիտակուցի կառուցվածքի մասին տեղեկատվության պահպանումն է, հաջորդ սերունդներին փոխանցումը, ինչպես նաև սպիտակուցի սինթեզի իրականացումը։
- Ինչու՞ են նուկլեաթթուներն անվանում <>։
- Նուկլեինաթթուներին է պատկանում օրգանիզմի ժառանգական հատկությունների պահպանման և փոխանցման դերը, այդ պատճառով դրանց հաճախ անվանում են <<ժառանգականության նյութ>>։
- Ի՞նչ է գենետիկական ծածկագիրը։
- Դա ծածկագիր է, որը որոշում է սպիտակուցի մոլեկուլում այս կամ այն ամինաթթվի առկայությունը։
2․ Օրգանական նյութեր։ Սպիտակուցների, ածխաջրերի, լիպիդների բազմազանությունը և ֆունկցիաները
- Որո՞նք են բջջի օրգանական միացությունները։
- Բջջի հիմնական օրգանական յութերից են սպիտակուցները, նուկլեաթթուները, ածխաջրերը, ինչպես նաև ճարպերը և մի շարք համեմատաբար փոքր մոլեկուլներ՝ հորմոնները, գունակները(պիգմենտները), ամինաթթուները, նուկլեոիդները և այլն։ Բջիջները զանազանվում են տարբեր քանակի օրգանական նյութերի պարունակությամբ։ Օրինակ, բուսական բջիջներում գերակշռում է ածխաջրերի, իսկ կենդանական բջիջներում՝ սպիտակուցների քանակը։
- Ի՞նչ են կենսաբանական պոլիմերները։ Բերե՛ք օրինակներ։
- Բջջի օրգանական նյութերից շատերը, օրինակ՝ սպիտակուցները կամ նուկլեաթթուները, կենսաբանական պոլիմերներ են, որոնք կազմված են կրկնվող կառույցներից՝ մոնոմերներից։ Այդպիսի նյութերի զանգվածը շատ մեծ է։
- Ինչո՞վ են սպիտակուցները տարբերվում իրարից։
- Սպիտակուցները տարբերվում են միմյանցից ամինաթթուների թվաքանակով, դրանց տեսակներով և դասավորման հաջորդականությամբ։
- Ինչպիսի՞ն է սպիտակուցների կառուցվածքը։
- Սպիտակուցների կառուցվածքը բավականին բարդ է։ Բոլոր սպիտակուցները բաղկացած են O-ի, C-ի, N-ի և H-ի ատոներից։ Շատ սպիտակուցներ պարունակում են նաև ծծմբի, տարբեր մետաղների՝ երկաթի, ցինկի, պղնձի ատոմներ։
- Ի՞նչ հատկություններ ունեն սպիտակուցները։
- Սպիտակուցներին բնորոշ հատկություններից է ջրում նրանց լուծելիությունը։ Սպիտակուցների հատկություններից է երկրորդային և երրորդային կառուցվածքը պահպանող թույլ կապերի խախտումը, որը կոչվում է բնափոխում(դենատուրացիա): Սպիտակուցներն ունեն շատ բարձր ռեակցիոն ունակություն․ նրանք կարող են փոխազդել տարբեր անօրգանական և օրգանական միացությունների հետ։
- Ի՞նչ է սպիտակուցի բնափոխումը։
- Սպիտակուցների հատկություններից է երկրորդային և երրորդային կառուցվածքը պահպանող թույլ կապերի խախտումը, որը կոչվում է բնափոխում(դենատուրացիա): Վերջինիս հետևանքով սպիտակուցը կորցնում է իր շատ հատկությունները, օրինակ՝ լուծելիությունը, մատչելի է դառնում մարսողական ֆերմենտների համար։
- Ի՞նչ ֆունկցիաներ ունեն սպիտակուցները։
- Սպիտակուցները կատարում են կառուցողական, կատալիզային, փոխադրական և շարժողական ֆունկցիաներ։
- Ի՞նչ են ածխաջրերը։ Ի՞նչ ածխաջրեր կան բույսերի և կենդանիների բջիջներում։
- Բջջում կան շատ ածխաջրեր կամ շաքարներ(սախարիդներ)։
- Ինչո՞վ են բազմաշաքարները տարբերվում միաշաքարներից։
- Միաշաքարները լավ լուծվում են ջրում, իսկ բազմաշաքարները կա՛մ վատ են լուծվում, կա՛մ չեն լուծվում։
- Բնութագրե՛ք ածխաջրերի հիմնական ֆունկցիաները։
- Ածխաջրերը հիմնականում երկու ֆունկցիա են կատարում՝ կառուցողական և էներգիական։
- Որո՞նք են լիպիդների հիմնական ֆունկցիաները։
- Լիպիդներն ունեն կառուցողական և էներգիական ֆունկցիաներ։
Թամարա Նահապետյան, Ավագ դպրոց, 9-1րդ դասարան 